Spomenik streljanim đacima i profesorima u Šumaricama - simbol hrabrosti i otpora naroda tokom Drugog svetskog rata

21.10.2023 08:55

Spomenik streljanim đacima i profesorima u Šumaricama jedan je od deset spomenika memorijalnog kompleksa "Kragujevački oktobar" i višedecenijski simbol Kragujevca.

Spomenik streljanim đacima i profesorima u Šumaricama.jpg

Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac

21. oktobra 1941. godine nekoliko hiljada nevinih ljudi otišlo je na večni počinak. Tog kobnog dana, od ranih jutarnjih časova, Šumaricama je odjekivala rafalna paljba koja je kidala tišinu, odnoseći sa sobom mlade živote, snove i nadu.

Među žrtvama su bili mladići koji su sanjali o boljoj budućnosti, đaci koji su gajili nade za obrazovanje, mali Romi čija su srca kucala u ritmu nevinosti, čistači cipela koji su marljivo radili da podrže svoje porodice, i obični građani čiji su životi bili isprepletani sudbinom. Njihove tajne, smeh, suze i neostvarene želje nestale su sa svakim odjekom paljbe, ostavljajući njihove najmilije u očaju i beznađu.

Kragujevačka tragedija postala je simbol hrabrosti i otpora srpskog naroda pod nemilosrdnim fašističkim režimom. U znak sećanja na ove mlade živote prekinute u cvetu mladosti, u Šumaricama je podignut spomenik, sa simbolikom ptice prekinute u letu.

Istorijat Spomenika streljanim đacima i profesorima

Invazija na Jugoslaviju počela je 6. aprila 1941. godine kada su sile Osovine bombardovale Beograd i uništile veliki broj stambenih objekata. Nakon bezuslovne kapitulacije Jugoslovenske vojske 17. aprila, Srbija je postala žarište antiokupatorske akcije, koja je do kraja 1941. godine zahvatila skoro celu Jugoslaviju. Intenzitet razvoja ustanka u pojedinim krajevima Srbije bio je različit. Glavno žarište predstavljale su zapadna Srbija i Šumadija, gde je ustanak imao najšire razmere, dok se u južnoj i istočnoj Srbiji razvijao nešto sporije.

Prvog avgusta 1941. godine izvedena je prva akcija u Kragujevcu kada su Miodrag Jovanović i Miodrag Filipović zapalili mapu Istočnog fronta ispred zgrade Mesne komande. Prve žrtve u gradu bili su berberin Stevan Zarić i učenik Božidar Petrović, akteri atentata na jednog policijskog agenta. Nakon svirepog mučenja, streljani su 21. avgusta, a njihova tela obešena su, sutradan, u centru grada, kod Krsta. Kao uvod u ratnu ekspertizu, odmazda nemačkih agresora nad vojnicima, civilima i narodom bila je svakog dana sve intenzivnija i nemilosrdnija.

Jedan događaj odredio je sudbinu građana Kragujevca: 16. oktobra na putu između Kragujevca i Gornjeg Milanovca, kod sela Ljuljaci, napadnut je nemački 3. bataljon 749. pešadijskog puka. U toj borbi bilo je mrtvih na svim stranama, ali za sudbinu Kragujevca presudno je bilo to što su Nemci imali 10 mrtvih i 26 ranjenih vojnika. Kao odmazda na mrtve i ranjene nemačke vojnike, usledila je naredba generala Bemea od 10. oktobra, kojom se propisuje streljanje 100 Srba za jednog ubijenog Nemca i 50 za ranjenog.

Ljudi su odvođeni sa radnih mesta, iz crkava, sa ulica i iz škola, i zatvarani u četiri topovske šupe na periferiji grada, gde su im oduzimani lični predmeti. Sa hapšenjima se počelo 18. oktobra, kada je u Kragujevcu uhapšeno šezdesetak komunista i Jevreja, a konačna odmazda izvedena je 21. oktobra. Šumaricama je tog, 21. oktobra, odjekivala snažna rafalna paljba, u kojoj je oko 3000 građana streljano rukom nacista, a među streljanim je bilo više od 300 maloletnih lica. Streljanje je počelo ranom zorom, u 7 ujutru, a već oko 14 časova (najkasnije do 15) racija je bila završena.

Miloje Pavlović, direktor Učiteljske škole i profesor Kragujevačke gimnazije, streljan je zajedno sa svojim đacima, uprkos pruženoj prilici da se izvuče i postane saradnik nacista. Njegove poslednje reči pred streljanje bile su "Pucajte, ja i sada držim čas", zbog kojih je otišao u nezaborav. Sutradan, dok je u Šumaricama umirao ovaj grad, jedna grupa ljudi radila je na rasturanju skloništa ispred Okružnog Načelstva. Novi predsednik opštine, ljotićevac Strahinja Janjić, odredio je dvadesetak ljudi, da sahrane grupu streljanih. Pošto je prilikom streljanja nekoliko grupa pokušalo bekstvo, a u unakrsnoj vatri je pet nemačkih vojnika poginulo, Nemci su zbog toga streljali još nekoliko stotina ljudi.

Streljanje đaka i profesora u Šumaricama smatra se jednim od najmonstruoznijih zločina Drugog svetskog rata, a u znak sećanja na tragična stradanja, 1963. godine podignut je spomenik, koji je postao jedno od najpoznatijih spomen obeležja u Kragujevcu. Spomenik streljanim đacima i profesorima je delo poznatog srpskog vajara Miodraga Živkovića, koje je za inspiraciju imalo rimski broj pet i pod tim imenom je i ostao prepoznat tokom predhodnih decenija. Simbolika spomenika podseća na sasečena krila i nemoć nejake ptice koja se odvaja od zemlje nemoćna da uzleti.

Spomenik streljanim đacima i profesorima, postao je mesto centralne komemorativne svečanosti "Veliki školski čas", koja se održava od 1971. godine. Kao deo spomen parka "Kragujevački oktobar" podignut na autentičnom mestu jednog od najvećih stratišta Drugog svetskog rata, u pitomini šumadijskog pejzaža, spomenik predstavlja najmonumentalnije obeležje u čitavom prostoru. Spomen park "Kragujevački oktobar" u Šumaricama utvrđen je za kulturno dobro-znamenito mesto Odlukom SO Kragujevac, od 27.12.1979. godine, a kategorisan je kao kulturno dobro od izuzetnog značaja Odlukom Skupštine Srbije.

Autor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac