Vodenica u Grošnici – simbol tradicije i mesto formiranja Kragujevačkog partizanskog odreda

Vodenica u Grošnici, sagrađena krajem XVIII veka, čuvar je srpske tradicije i mesto negovanja kulture sećanja na vremena Drugog svetskog rata, zbog čega je proglašena za nepokretno kulturno dobro-spomenik kulture.

Pored toga što se u vodenici odigrao jedan od važnijih događaja u Drugom svetskom ratu, ona je istovremeno i reprezent narodnog graditeljstva i života i rada naroda na selu. U njoj se nije samo mlelo žito, već je svojevremo bila i centar društvenog života naroda šumadijskog kraja. Oko njenog ambijenta i autentičnog pejzaža isprepletala se priča duga skoro tri veka.

Istorijat vodenice u Grošnici

Vodenica u Grošnici jedna je od najstarijih vodenica u šumadijskom kraju, sagrađena krajem XVIII veka kao klasična vodenica potočara. Pored njenih izuzetnih etnografskih vrednosti, vodenica ima i veliki istorijski značaj zbog prvih dana Narodnooslobodilačke borbe u Drugom svetskom ratu.

Nakon što je aprila 1941. godine Kragujevac bombardovan i osvojen od strane nacista, u gradu se formirala vojna komisija pri Okružnom komitetu Komunističke partije Jugoslavije na čije je čelo postavljen Radisav Raja Nedeljković. Antifašističko raspoloženje u Šumadiji je iz dana u dan sve više jačalo, a kulminiralo je kada je na sastanku Okružnog komiteta KPJ za Kragujevac 12. jula 1941. godine formiran Kragujevački partizanski odred. U njegov sastav ušle su tri čete: prva je imala zadatak da dejstvuje u pravcu Gledićkih planina, druga na terenu Gružanskog sreza između Milanovačkog i Kraljevačkog druma, a treća duž pruge Kragujevac-Lapovo, do obronaka Bešnjaje. Svetislav Stefanović Ćeća, Branko Krsmanović i Mijalko Todorović kao članovi KPJ obilazili su okupiranu Srbiju i radili na organizovanju oružane borbe u Šumadiji. Njihovi putevi i istovetni ciljevi ukrstili su se 12. jula 1941. godine u vodenici u Grošnici, gde je izvršeno imenovanje članova Štaba Kragujevačkog partizanskog odreda.

Prvi politički komesar Odreda bio je Svetozar Dragović Toza, koji je organizovao više diverzantskih akcija u okupiranom gradu, od kojih se posebno ističu: napad na Vojno-tehnički zavod u noći između 6/7. avgusta; napad na železničku stanicu Kragujevac 29. septembra itd. Od trenutka kada je formiran, Odred je vršio sporadične akcije u gradu, sve do 16. septembra kada je u Dulenima održano savetovanje za komandante i komesare partizanskih odreda zapadne Srbije, Šumadije i Pomoravlja. Od tog dana, rasplamsavanje ustanka bilo je u punom jeku, što je ubrzo, već oktobra, prouzrokovalo masovno streljanje stanovnika u Kragujevcu i okolnim selima: Grošnici, Mečkovcu i Maršiću. Nakon masovnog streljanja u Kragujevcu, pred naletom Prve neprijateljske ofanzive, Kragujevački partizanski odred se povukao u Bosnu i priključio Prvoj proleterskoj brigadi kao Treći kragujevački bataljon.

Osim prethodno navedene istorijske činjenice, za vodenicu u Grošnici vezuje se još jedna istorijska tvrdnja. Naime, na ovom mestu uoči Drugog svetskog rata radila je štamparija, preneta iz Kragujevca, u kojoj su štampani leci i bilteni. Glavni kurir u štampariji bila je Natalija Nana Nedeljković (1880-1942), po kojoj je nazvana osnovna škola u Grošnici.

Arhitektura vodenice u Grošnici

Okružena šumom sa svih strana i Grošničkom rekom sa leve strane, na mestu pogodnom za kloparanje vodeničkog kamenja, vodenica je vekovima radila i mlela žito. Vodenica u Grošnici građena je, kao i većina objekata tradicionalnog graditeljstva, od prirodnih materijala iz neposrednog okruženja. Da je vodenica sagrađena krajem XVIII veka zaključuje se na na osnovu stilskih karakteristika, kao i na osnovu narodnog predanja. Podignuta je od kamena u krečnom malteru, dok je krov troslivni, blagog nagiba, sa pokrivkom od ćeramide. Ispod ćeramide je sav krov pokriven daskom od hrastovog drveta cepanog sekirom od trupaca i zakovanog za rogove kovanim ekserima. Kalkanski zid sa lica, odnosno sa puta, izrađen je od hrastovih dasaka koje su spojene sa dve horizontalne grede pomoću žljeba.

Unutrašnjost vodenice je, takođe, tradicionalnog stila i takve reprezentivnosti, podeljena je na tri prostorije - u najvećoj se nalazio mehanizam za mlevenje, dok su druge dve manje služile kao soba za vodeničara i za smeštaj brašna.

Kako je vodenica u Grošnici utvrđena za nepokretno kulturno dobro-spomenik kulture?

Vodenica u Grošnici ponosno i grandiozno već više od tri veka neguje kulturu sećanja na vodeničarstvo i tradiciju mlevenja žitarica. Kao mesto autentičnog seoskog pejzaža i tradicionalnog graditeljstva, pritom sa velikim značajom u nacionalnoj istoriji, vodenica u Grošnici je utvrđena za kulturno dobro-spomenik kulture Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac od 10.01.1972. godine.
Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac izveo je 2019. godine opsežne konzervatorsko-restauratorske radove na vodenici.

Opšte stanje vodenice pre početka radova bilo je prilično loše, tj. vodenica se nalazila u devastiranom stanju i bila je van funkcije. Krovna konstrukcija je bila potpuno urušena, krovni pokrivač većim delom uništen, a zidovi od kamena su bili delimično srušeni, dok se deo zida od hrastovih talpi deformisao. Stolarija je bila oštećena, a nedostajala su i ulazna vrata. Urušavanje krovne konstrukcije izazvalo je velika oštećenja i u unutrašnjosti objekta.

Konzervatorsko-restauratorski radovi obuhvatali su: sanaciju krovne i međuspratne konstrukcije, sanaciju fasadnih zidova, reviziju i sanaciju stolarije i zamenu krovnog pokrivača. Vodenici je vraćen autentičan izgled, rekonstrukcijom otvorenog ognjišta, izradom nape za odvod dima od cepanog pruća oblepljenog blatom i dimnjaka sa kapićem; unutrašnjih vrata sa ključanicom, spoljnih masivnih vrata od hrastovine, kao i prozora sa horizontalnim prečkama-toplijama. Izvedeni radovi sprečili su potpuno urušavanje vodenice i stvorili uslove za njenu punu revitalizaciju.

Vodenica u Grošnici, kao čuvar srpske tradicije sa obogaćenom istorijskom anegdotom iz Drugog svetskog rata, prezentuje kulturni dragulj kako Šumadije, tako i cele Srbije. Kao deo materijalne kulture, vodenica u Grošnici predstavlja viševekovni simbol srpske države, srpskog identiteta i srpske riznice neprocenjive vrednosti.

Autor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac