Karađorđev dom u Rači: Prosvetno-humanitarna ustanova sa tradicijom dugom skoro jedan vek i brilijantno delo arhitekture

18.09.2023 11:02

Ova prosvetno-kultirna ustanova je građena po uzoru na srednjovekovne dvorce, a po svojoj raskoši i danas predstavlja brilijantno delo arhitekture.

Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac

U Rači Kragujevačkoj, bogatoj istorijom i prirodom koja je okružuje, već čitav jedan vek grandiozno i ponosno stoji Karađorđev dom, čiju izgradnju je velikim delom finansirao kraljevski par Karađorđević, Aleksandar i Marija. Šumadijski dvorac, značajna građevina za graditeljski period između dva svetska rata, smatra se brilijantnim delom arhitekture nekadašnje Kraljevine Jugoslavije. Kao svedok mnogih važnih događaja u srpskoj istoriji, kao što su kraljevska diktatura, Drugi svetski rat, komunistička revolucija i raspad Jugoslavije, Karađorđev dom služio je različitim svrhama. Od prosvetno-humanitarne ustanove, do doma izbeglica sa Kosova i Metohije, zgrada je bila inspiracija za mnoge umetnike, pisce i stvaraoce.

Istorijat Karađorđevog doma u Rači

Ideja o podizanju Karađorđevog doma u Rači potekla je od Jovana Jovanovića, koji je želeo da uz pomoć cenjenog i uglednog građanina Milana Jankovića, podigne spomenik vođi Prvog srpskog ustanka. Međutim, umesto spomenika, ideja je preinačena u korist izgradnje spomen-zdanja koji bi služilo kao kulturno-prosvetni centar Šumadije. Iako je ideja u Viševcu, rodnom mestu vožda Karađorđa, primljena sa oduševljenjem, nedostajala je sloga meštana, zbog čega je ideja ubrzo propala. Zapravo, ideja je propala samo u Viševcu, ali se rasplamsala u Rači i široj okolini i sve poslove oko realizacije ove ideje preuzeo je Dragoljub Filipović-Fića.

Odmah nakon što je organizovan Odbor koji se prihvatio poslova izgradnje, krenulo se sa realizacijom ideje. Sa izgradnjom Karađorđevog doma počelo se pre 1925. godine, ali kako su radovi sporo napredovali, narodni poslanik Dragiša Matejić je zamoljen da osnuje glavni odbor u Beogradu, kako bi bilo prikupljeno što više sredstava potrebnih za izgradnju objekta ovih razmera. Kralj Aleksandar i kraljica Marija Karađorđević nesebično su slali novčanu pomoć, što je ubrzalo radove, koji su završeni 1932. godine. Na dan 8. decembra 1933. godine kada je praznik Svetog Klimenta Rilskog, inače, Karađorđeva slava, izvršeno je svečano osveštenje Karađorđevog doma. Svečanost je obavljena u prisustvu kraljevog izaslanika i izaslanika Njegove Svetlosti patrijarha g. Varnave, kao i mnogih drugih znamenitih ljudi Rače i okoline. Istog dana održan je i parastos u staroj crkvi na groblju kralju Petru I i voždu Karađorđu.

U ovu zgradu, kao humano-prosvetnoj ustanovi,smeštena su muška deca siromašnih roditelja iz cele Dunavske banovine i deca bez roditelja od 6-16 godina. Većina ove dece išla je u Narodnu školu u Rači do svoje školske obaveze, nakon čega odlaze na razne zanate, trgovinu... Ipak, manji broj dece, nakon završene narodne škole, odlučuje da ostane u Domu i da obrađuje Domsko imanje.

Sve do početka Drugog svetskog rata, Karađorđev dom je radio kao humanitarno-prosvetna ustanova. Godine 1943. u Rači se otvara Državna mešovita građanska škola koja je smeštena upravo u zgradi Karađorđevog doma, a dvadeset jedno od osamdesetero siromašne dece smeštene u Karađorđevom domu, bili su polaznici ove škole. Nakon završetka Drugog svetskog rata, u zgradi je smeštena gimnazija, koja je već 1952/1953. godine imala jedanaest odeljenja i tako postaje mešovita potpuna gimnazija. U zgradu Karađorđevog doma 1957. godine uselila se osnovna škola od petog do osmog razreda, a iste godine svi učenici gimnazije prebačeni su u Kragujevac i drugim školama tog tipa u okolnim mestima. Takođe, 1957. godine upisan je prvi razred Poljoprivredne škole, koja je radila zajedno sa Osnovnom školom do 1960. godine, kada su se učenici Poljoprivredne škole preselili u novoizgrađenu školsku zgradu. Devedesetih godina prošlog veka zgrada Krađorđevog doma postala je i utočište izbeglica sa Kosova i Metohije.

Izvor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac

Arhitektura Karađorđevog doma u Rači

Po svojim arhitektonskim svojstvima, Karađorđev dom predstavlja značajnu građevinu za graditeljski period u međuratnom periodu. Dom je projektovao, u ono vreme, poznati arhitekta Dušan Mičević. Zgrada je u osnovi kvadrat na čijim uglovima su naglašene arhitektonske mase u obliku kula sa zupčastim završetkom, što je imalo uzora u srednjovekovnim monumentalnim dvorcima. Zgrada Karađorđevog doma svojim veličanstvenim izgledom podseća na srednjovekovne britanske zamkove. Kao takva, zgrada Karađorđevog doma je svojevremeno ponosito nosila epitet jedne od najlepših i najreprezentativnijih zgrada u Kraljevini Jugoslaviji.

Zgrada je građena u duhu eklektike sa elementima neorenesanse i secesije, koji su ugrađeni u balkone i ukrasne ramove glavnog portala zgrade od kovanog gvožđa. Sastoji se od suterena, prizemlja i sprata sa izuzetno prostranim holovima. U prizemlju su bile smeštene kuhinja, trpezarija, sanitarni čvor, vešeraj i radionica za održavanje. Na spratovima su se nalazile sobe za štićenike, učionice i kancelarije. Suterenski deo je građen metalitskim kamenom, a na fasadnim površinama izražena je sekundarna arhitektonska plastika.
Fasada zgrade je prvobitno bila okrečena u svetlo oker nijansu, a trenutno je zelene boje, dok čitava njena površina projektuje strogo uređen harmoničan i simetričan linearni dijagram bez suvišne plastike i skupih materijala. Desno od glavnih vrata je 1998. godine postavljena bronzana spomen ploča povodom godišnjice proboja Solunskog fronta. Na ploči je mali štit sa krstom i ocilima i portret ratnika Solunca sa natpisom:

"Srpskim ratnicima palim za slobodu Otadžbine 1914 -1918".

Kako je Karađorđev dom u Rači utvrđen za nepokretno kulturno dobro-spomenik kulture?

Kao zgrada koja je važan deo srpske istorije i kulture, Karađorđev dom predstavlja jedno od najvažnijih kulturnih dobara na teritoriji Šumadije. Imajući u vidu njegov krupan istorijski značaj, kao i značajnu arhitektonsku vrednost, Karađorđev dom utvrđen je za nepokretno kulturno dobro-spomenik kulture rešenjem SO Rača od 25.11.1988. godine. Da bi se sačuvao nacionalni identitet i negovala kultura sećanja na znamenitu građevinu XX veka, devedestih godina je realizovan Projekat rekonstrukcije i sanacije kanalizacije 1999. godine, dok je 2020. godine realizovano Idejno rešenje za sanaciju fasade i krova i zamenu stolarije. U prvoj polovini 2023. godine počela je rekonstrukcija krova, oluka i gromobranske instalacije pod nadzorom Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac.

Autor: Zavod za zaštitu spomenika kulture Kragujevac