Čuvari nasleđa u ratu za umetnost

Došli su iz najboljih muzeja i univerziteta u Sjedinjenim Državama: istoričari umetnosti, kustosi, umetnici i arhitekte, koji nisu ni sanjali da će ići u vojsku.

Naravno to je bilo njihov nezvanični naziv, koji je ujedno i naslov filma koji je režirao Džordž Kluni, a koji je baziran na priči o njima. Zvanično, njihovo odeljenje je bilo poznato kao Program za spomenike, likovnu umetnost i arhive (MFAA). Stvoreno je 1943. godine nakon što je direktor Muzeja savremene umetnosti koji je tek bio u povoju, izrazio zabrinutost oko uništavanja evropske umetnosti Beloj kući. Tog juna, predsednik Ruzvelt je osnovao američku Komisiju za zaštitu i spasavanje umetničkih i istorijskih spomenika u ratnim područjima, koja je potom stvorila MFAA.

Rat je, naravno, prirodni neprijatelj velikih gradova i umetnosti. To su stvari koje zahtevaju brigu i starateljstvo koje su u Evropi 1943. godine uveliko nedostajale. Slanjem više od 400 vojnika i civila da smanje štetu uzrokovanu Drugim svetskim ratom, Sjedinjene Američke Države su radile nešto poprilično jedinstveno: Vodile su rat u senci, iza zavese, u pokušaju da spasu olupinu stvorenu duž linija fronta.

Dakle, kako je to biti deo MFAA? Obično, nekoliko čuvara nasleđa nalazilo bi se stacionirano u grupama sa trupama duž linija fronta. To im je omogućavalo da pomažu oficirima u borbenim odlukama, koje su zasnivane na jasnijoj slici toga koji se potencijalni spomenici ili umetnička dela nalaze na putu, kao i da pomažu u identifikovanju i zaštiti umetnina i predmeta spašenih od nacista.

Ponekad, kako se trupe kreću u novoosvojena područja, tako bi MFAA procenjivala štetu i izvršila popravku u granicama svojih mogućnosti – uključujući orgnaizaciju lokalnog stanovništva da nastavi sa dugotrajnim radom na popravkama. Jedan običan dan ovih ljudi mogao je da znači bilo šta od prelaženja na desetine kilometara između manjih gradova, preko pokrivanja uništenih zgrada i spomenika ciradom, do sklanjanja skulptura, slika ili razbijenih arhitektonskih detalja iz polu-uništenih zgrada na bezbedno.

Iako su danas čuvari nasleđa obavijeni određenom misterijom – ipak Džordž Kluni igra jednog u filmu – oni nisu bili posebno voljeni od strane svojih kolega vojnika. Prema Ilariji Danjini Brej, autorki knjige “Izuzetna priča savezničkih vojnika koji su spasili italijanske umetnine tokom Drugog svetskog rata”, članovi MFAA su uglavnom bili znatno stariji od ostalih vojnika – ponekad su imali 40 ili 50 godina.

Ona takođe navodi da su razlike u godini dovele do toga da ih iza leđa nazivaju “ostarelom vojnom gospodom na turneji”.

Podela je bila i kulturološka, budući da su članovi MFAA imali jedinstvene biografije koje su se činile veoma čudnim za prosečnog dvadesetogodišnjeg vojnika. Mnogi su bili kustosi najboljih američkih muzeja, drugi su bili umetnici ili profesori istorije umetnosti u školama poput Prinstona, Jejla i Harvarda.

Jednostavno nisu bili odgovarajući za ratna dešavanja, ali su savršeno odgovarali zadatku koji im je dat. Zaštita spomenika i velikih umetničkih dela, kako su savezničke trupe napredovale kroz Evropu, bila je samo polovina posla. Kako je rat besneo, tako su se javljale glasine o pljačkama koje su izvodili nacisti, koji su skladištili municiju zajedno sa neprocenjivim slikama i predmetima u rudnicima soli širom Centralne Evrope.

Kapetan Voker K. Henkok – specijalista za MFAA – prisećao se otkrivanja jedne tajne prostorije, zazidane unutar jednog rudnika soli:

“Puzeći kroz otvor u skrivenu prostoriju, shvatio sam odjednom da ovo nije obično skladište umetničkih dela. Mesto je delovalo poput hrama. Dvesta sedamdeset i jedno umetničko delo ležalo je razbacano. Sa desne strane centralnog prolaza nalazila su se tri drvena novčića, sa identifikacijama koja su ukazivala na Hindenburge i Fridriha Vilhelma Prvog. U zadnjem delu sa leve strane nalazi se veliki metalni sanduk Fridriha Drugog Velikog.”

Uspaničeni, nacisti su premestili sanduk iz njegovog večnog počivališta ispod obližnjeg spomenika u rudnik.

Henkokova priča nije jedina. Treći Rajh je prikupio na hiljade dela tokom samo nekoliko godina, sklanjajući ih u skrovišta i rudnike. To je bio “najveći lov na blago u istoriji”, trka protiv vremena pre nego što neprocenjiva umetnička dela budu opljačkana iz muzeja, privatnih kuća i još češće, jevrejskih kolekcionara i budu prodata privatnim kupcima.

U bajkovitom zamku Nojšvanštajn koji je služio kao jedna od najvećih riznica, čuvari nasleđa pronašli su 6.000 dela koja su pripadala jevrejskim vlasnicima. Do 1945. godine MFAA je imala baze širom Nemačke kako bi mogla da se izbori sa ogromnom količinom opljačkanog – sortirajući, skladišteći i određujući poreklo svakog komada.

Ipak, mnoga od ukradenih dela ni dan danas nisu pronađena. Monjument Men Fondacija, danas čak održava javnu bazu podataka o “najtraženijim delima” koja se još uvek vode kao nestala. Među njima su dela Botičelija, Rodena, Monea, Sezana i Karavađa.

Čak štavište, u novembru prošle godine 1.38 milijardi dolara vredno skladište umetnina opljačkano od strane nacista je pronađeno u jednom apartmanu u Minhenu. Mesec dana kasnije, istoričar umetnosti je otkrio dva dela koja su nacisti tokom rata ukrali iz nemačkog parlamenta.

Na proleće 1946. godine, nakon što su se svi članovi MFAA vratili kući, njihova grupa je zvanično raspuštena. Od tada Stejt dipartment se bavio ovim aktivnostima, što je u neku ruku sramota. MFAA je bila jedinstvena institucija: Spojeni činjenicom da su ljudi koji su svoje živote posvetili izučavanju umetnosti, bili su u sonovi grupa ljubitelja umetnosti bačena u vrtlog rata, što je na neki način bio razlog njihove uspešnosti.

Na neki način, prava je tragedija što se priča čuvara nasleđa završila te godine. Ratovi koji su doveli američke trupe na tuđu zemlju u narednih 70 godina uništiće bezbroj neprocenjivih umetnina i arhitektura Iraka, Avganistana, Istočne Evrope i Vijetnama. Nije teško zapitati se šta su sve moderni čuvari i čuvarke nasleđa mogli da spasu.