Kako je nastala Matica srpska? Ko ju je i gde osnovao; i šta je bila ideja vodilja oko koje se i danas gradi rad ove institucije?
Bila je prva polovina devetnaestog veka – vreme buđenja Srbije. Pokret za oslobođenje od viševekovne turske vladavine je jačao. A u isto vreme čitavom Evropom širile su se prosvetiteljske ideje.
S obzirom na ova dešavanja, kod srpskih intelektualaca koji su živeli u Habzburškoj monarhiji rodila se misao o očuvanju i jačanju kulturnog identiteta srpskog naroda i njegovog uključivanja u savremene evropske tokove.
Bili su to mladi doktorand Jovan Hadžić i bogati poslovni ljudi: Đorđe Stanković, Josif Milovuk, Jovan Demetrović, Gavrilo Bozitovac, Andrija Rozmirović i Petar Rajić. Oni su živeli u različitim sredinama, od Beča do Temišvara i od Dubrovnika do Pešte i pripadali su različitim društvenim slojevima, ali ih je vezivala ista ideja – da se okupe oko matice.
Prvo je 1824. godine pokrenut, sada čuveni, "Letopis", a onda i 1826. godine u Budimpešti i Matica srpska.
Razvijena je bogata izdavačka delatnost. Matica srpska stvorila je brojne edicije, a među njima i jednu s naglašenom prosvetiteljskom ulogom, koja je nosila naziv "Knjige za narod".
Poseban doprinos razvoju Matice srpske dao je Sava Popović Tekelija, prvi srpski doktor pravnih nauka i jedan od najvećih dobrotvora, koji je 1838. godine izabran za predsednika.
Kao sledbenik prosvetiteljskih ideja, on se zalagao da Matica dobije atribute Srpske akademije nauka. Smatrao je da društvena elita okupljena oko nje treba da radi na prosvećivanju naroda, ali i da narod treba da čuva uspomenu na istaknute pojedince. Tekelija je testamentom odredio da jedna od prostorija pod upravom Matice srpske u peštanskoj palati Tekelijanum, po uzoru na Hram slavnih u Parizu, bude pretvorena u svojevrsni Srpski panteon. Tekelijina ideja o formiranju Panteona nije zvanično razmatrana, ali je Matica srpska decenijama prikupljala portrete i rukopise svojih časnika i dobrotvora. Tako je nastala zbirka koja predstavlja autentično svedočanstvo o uticaju pripadnika intelektualne elite i građanske klase na razvoj srpskog društva. (Iz Panteona Matice srpske, Sajt MS)
Matica srpska je 1864. godine preseljena iz peštanskog Tekelijanuma u novosadski Platoneum, a Novi Sad od tada ponosno nosi nadimak Srpska Atina jer se smatralo da su se oko Matice srpske okupljali najobrazovaniji i najmudriji ljudi.
Danas se u Tekelijanumu u Budimpešti nalazi učenički dom u kom borave đaci srpske gimnazije Nikola Tesla.
Dobrotvori i članovi Matice srpske bili su vladar Srbije Miloš Obrenović i njegov brat Jevrem, baron Jovan Nikolić od Rudne, vladar Crne Gore Petar II Petrović Njegoš, pripadnici kraljevske porodice Karađorđević, pisci, narodni tribuni, svetski poznati naučnici poput Mihajla Pupina, ali i manje znani građani koji su svojim prilozima podržavali prosvetiteljsku misiju Matice srpske.
U ulici koja nosi ime po njoj, Matice srpske, na broju jedan, u zgradi koju je za tu namenu poklonila velika dobrotvorka Marija Trandafil, danas radi oko 2.000 naučnih radnika i saradnika koji su uključeni u više desetina naučnih i razvojnih projekata, u okviru Odeljenja za književnost i jezik, Leksikografskog odeljenja, Odeljenja za društvene nauke, Odeljenja za prirodne nauke, Odeljenja za likovne umetnosti, Odeljenja za scenske umetnosti i muziku i Rukopisnog odeljenja. Saradnici pripremaju priloge za deset Matičinih naučnih časopisa i rade na pripremi publikacija od kapitalnog značaja za srpsku kulturu i nauku, kao što su Srpska enciklopedija, Srpski biografski rečnik, Rečnik srpskog jezika, Pravopis…
Biblioteka Matice srpske ima više od 3.500.000 publikacija, a Galerija bogatu zbirku u kojoj je predstavljeno srpsko slikarstvo od XVIII do XX veka.
Biblioteka Matice srpske
Kada od novosadskog spomenika Svetozaru Miletiću krenete Zmaj Jovinom ulicom, pa kod Vladičanskog dvora skrenete levo, i nastavite Ulicom Nikole Pašića, na trećoj raskrsnici naići ćete na zgradu koja se nalazi na listi nepokretnih dobara Srbije od velikog značaja.
U toj zgradi, sagrađenoj 1912. godine po projektu Momčila Tapavice, nalazi se Matica srpska, zajedno s Bibliotekom.
Mesto na kome se danas nalazi ovo glamurozno zdanje s kupolom, uravnotežene forme, s dva krila koja se protežu duž dve ulice nekada je pripadalo Mariji Trandafil i tu se nekada nalazilo sirotište ove dobrotvorke. Pred svoju smrt gospođa Trandafil je svu svoju imovinu 1878. godine poverila Matici srpskoj.
Kada je monumentalno zdanje klasične jednostavnosti izgrađeno, u njega je smeštena Matica srpska.
Biblioteka Matice srpske najstarija je srpska biblioteka nacionalnog značaja i prva javna naučna biblioteka u Srba. Nastala je 1826. godine u Pešti, zajedno sa osnivanjem Matice srpske.
Za javnost je otvorena 26. avgusta 1838. godine, a u njoj će "najpače svaki Slavjanin, budi koga narečija i kolena slavenskog sin bio, slobodan pristup imati i knjige čitati moći". Smeštena je tada u Tekelijanum.
Prvi poznati poklon Biblioteka je primila od Atanasija Stojkovića 1832. godine, a iste godine je s njom započela razmenu publikacija i Ruska akademija nauka. Od aprila 1839. Biblioteka se ubrzano popunjava i postaje najveća srpska biblioteka.
Prve velike lične biblioteke poklonili su joj i zaveštali Platon Atanacković i Sava Tekelija, a za njima i mnogi drugi darodavci, među kojima i Teodor Pavlović, Dimitrije Tirol, Vuk Karadžić, Petar II Petrović Njegoš, Jovan Subotić, Jan Kolar i drugi.
Zajedno s Maticom, 1864. godine, Biblioteka je preseljena u Novi Sad. Tokom oba svetska rata Biblioteka je bila zatvorena, a njene zbirke su, srećom, ostale gotovo netaknute.
Posle Drugog svetskog rata Biblioteka je intenzivno nastavila da se razvija. Od 1948. godine postaje Centralna (matična) biblioteka Vojvodine i počinje da prima obavezni primerak svih štampanih stvari iz Srbije, a od 1965. iz cele Jugoslavije.
Zgrada je 2007. godine dobila i novi deo. Nova zgrada Biblioteke ima 4.300 kvadratnih metara, a najveći deo prostora namenjen je za smeštaj publikacija.
Po bogatim zbirkama koje pružaju izvanredne mogućnosti za kulturno-istorijska i naučna istraživanja i raznovrsnim vidovima svog bibliotečko-informacionog rada, Biblioteka Matice srpske je savremena biblioteka južnoslovenskog značaja, a njeno dugo i kontinuirano trajanje svrstava je među kulturne institucije srpskog naroda s najdužom tradicijom.
Galerija Matice srpske
U samom centru Novog Sada, a opet ušuškana i smeštena u mirno okruženje, Galerija Matice srpske od XIX veka čuva umetničke radove značajne za nacionalnu istoriju.
Nalazi se na Trgu galerija, na uglu ulica Vase Stajića i Miroslava Antića, a ako dolazite iz centra, onda Bulevarom Mihajla Pupina dođite do broja šest, tu ćete kroz prolaz videti dve zgrade. Prva je Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, a druga je Galerija Matice srpske.
Od osnivanja do danas Galerija Matice srpske imala je potporu svog osnivača – Matice srpske i svih njenih članova – srpskih intelektualaca koji su živeli u Habzburškoj monarhiji. Predlog da se osnuje Srpska narodna zbirka ili Muzeum, i galerija u njenom sastavu, dao je 1847. godine Teodor Pavlović, tadašnji sekretar Matice srpske i jedan od njenih najuglednijih članova.
Iz Pešte u Novi Sad preseljena je 1864. godine, a u pomenutu zgradu preseljena je 1958. godine, od kada funkcioniše samostalno.
Stalna postavka podeljena je u četiri celine: umetnost XVIII veka u kolekciji Galerije Matice srpske; postavka srpske umetnosti XIX veka pod nazivom Ljudi i događaji; Modernizmi – dela srpske umetnosti XX veka i Slike velikih formata.
U fundusu Galerije Matice srpske nalazi se oko 7.000 dela, a sva izložena dela su reprezentativna za istoriju umetnosti. Od ikona i religioznih kompozicija tradicionalnog zografskog, ranobaroknog i reprezentativnog visokog i kasnobaroknog srpskog slikarstva XVIII veka do dela koja su bila ključna u stvaranju modernog slikarskog izraza. Iz prostorije u prostoriju možete se sresti sa imenima poput Uroša Predića, Paje Jovanovića, Milana Konjovića i Save Šumanovića.
Galerija Matice srpske je jedna do retkih muzejskih ustanova koja prati tokove svih onih oblasti koje mogu doprineti promociji i popularizaciji kulture i umetnosti. U današnje vreme, a u odnosu na publiku – to su veb-sajt i društvene mreže. Galerija Matice srpske daje ono najpotrebnije – informacije, koje su uz to i – zabavne.
Tekst je objavljen u sklopu projekta koji je sufinansiran iz budžeta Grada Novog Sada. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
