Spomenik palim Šumadincima u Kragujevcu – simbol stradanja i uzvišene hrabrosti srpskih junaka u oslobodilačkim ratovima

U srcu Šumadije, u Kragujevcu, na prostoru Miloševog venca, 1932. godine podignut je Spomenik palim Šumadincima kao prvi u nizu spomenika posvećenih oslobodilačkim ratovima u Srbiji.

Spomenik palim Šumadincima jedan je od najreprezentativnijih spomenika novije Srpske istorije, i njegovo podizanje, predstavljao je veliki događaj ne samo za Kragujevac već i za čitavu tadašnju Jugoslaviju. Spomenik palim Šumadincima veliča borbu i prkos, kao i očuvanje sopstvenog nasleđa i podseća kako Kragujevčane, tako i sve Srbe, na odavanje počasti vojnicima koji su u ime slobode i mira dali svoje živote za oslobođenje.

Istorijat Spomenika palim Šumadincima

Za podizanje Spomenika palim Šumadincima, koji se nalazi u neposrednoj blizini Gradske tržnice i centra grada, najznačajniji inicijator bio je Miloje Pavlović, direktor Ženske učiteljske škole i narodni heroj Jugoslavije. Nalazeći se nekoliko godina na čelu Udruženja rezervnih oficira i ratnika, Miloje Pavlović, odlučuje da podigne spomenik svojim prijateljima borcima iz Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Radi ostvarenja ovog poduhvata bio je formiran odbor neposredno po završetku rata, ali zbog prilično nesređenih prilika u zemlji u tom trenutku, Miloje nije uspeo da realizuje svoju ideju o podizanju jednog monumentalnog obeležja.

Tek 1925. godine učinjen je korak na obnovi i dopuni ranijeg odbora za podizanje spomenika, a za predsednika je izabran Miloje Pavlović. Nekoliko godina kasnije, tj. 1930. godine raspisan je konkurs, na kome je svojim umetničkim rešenjima konkurisalo 26 umetnika iz zemlje i inostranstva (Beograd, Zagreb, Skoplje, Split, Kragujevac, Mitrovica, Beč, Pariz, itd.). U konkursu za izradu spomenika stajalo je sledeće: da spomenik treba da predstavi napor Šumadije u Prvom i Drugom ustanku, njenu večno uzavrelu, stvaralačku misao oslobođenja i ujedinjenja svih naših neoslobođenih narodnih krajeva i, najzad, njenu ulogu i njene žrtve u velikom ratu za narodno ujedinjenje i stvaranje velike i moćne Jugoslavije. Uz to, spomenik treba da bude umetničko delo. Žiri je nagradu u vrednosti od 25 000 dinara dodelio vajaru Antonu Augustinčiću, učeniku Ivana Meštrovića. Te godine je zvanično i doneta odluka o lokaciji spomenika i odlučeno je da se spomenik postavi u Donjem parku, u blizini Gradske tržnice. Udeo Miloja Pavlovića u organizovanju rada na podizanju Spomenika palim Šumadincima bio je vrlo veliki, jer mu nije bila uvažena molba za razrešenje od dužnosti u Odboru zbog premeštaja u Valjevo, već je čak bio i zamoljen da nastavi rad sve do završetka spomenika, što je on i učinio.

U februaru 1932. godine počeli su radovi na uređenju mesta na kojem će biti postavljen spomenik. Skicu za uređenje trga izradili su Augustinčić i Jozo Kljaković, profesor na Zagrebačkoj umetničkoj galeriji. Spomenik palim Šumadincima svečano je otkriven na Petrovdan 12. jula 1932. godine (prvo je bilo predviđeno da se spomenik otkrije na Vidovdan, 28. juna) u prisustvu više od 20 000 ljudi iz čitave Šumadije. U vreme kada je spomenik podignut, smatrao se posle Spomenika zahvalnosti Francuskoj na Kalemegdanu, najlepšim ostvarenjem te vrste u zemlji i predstavljao je jedan od najznačajnijih istorijskih obeležja od 1804. do 1918. godine kako za Kragujevac tako i za bivšu Jugoslaviju.

Opis i arhitektura Spomenika palim Šumadincima

Spomenik palim Šumadincima, jedan od najlepših spomenika u prvoj polovini XX veka, monumentalan je spomenik sa izraženim detaljima i motivima iz ratovanja.

Sastoji se od nekoliko celina: stepeništa, postamenta, grupe figura i pilona. Na vrhu spomenika nalazi se ženska figura sa podignutom desnom rukom, kao simbolom oslobođenja, dok su stepenište, postament i obelisk izrađeni u kamenu, a reljef i figura su liveni u bronzi i veoma su realistički prikazani. Na bronzanim pločama, koje u plitkom reljefu spajaju krakove postamenta, stilizovani su u figuralnoj formi sa motivima iz ratovanja i to: Ropstvo, Bolovi velikih majki, Nizovi grobova i Ptice u letu.

Četvorokraki postament zidan u kamenu i obložen malterom, krase po dva vojnika u uniformama u borbenom stavu napred, a obučeni su u odgovarajuću vojničku uniformu i nose odgovarajuće oružje iz godina srpskih oslobodilačkih ratova (1815. kao godina početka Drugog srpskog ustanka, 1911, 1912. godina i 1914. kao godina početka Prvog svetskog rata). Na vrhu pilona je mlada devojka, obučena u haljinu bez nabora, u desnoj, podignutoj ruci drži krunu, kao glavni i centralni simbol oslobođenja, a u levoj, pripijenoj uz telo, štap, i to tako da je ova figura žene stilski usklađena sa figurama u podnožju.

Nakon Drugog svetskog rata kruna koju je držala centralna ženska figura je zamenjena lovorovim vencem, ali 1990. godine konzervatorskim radovima na mesto lovorovog venca je vraćena kruna, tako da je spomeniku vraćen autentičan izgled. Spomenik je kao celina jedinstveno zamišljen, ima sve odlike javnosti, komunikativnosti pri čemu je skulptorski sklop u osnovi potpuno jasan. Posebnu vrednost spomeniku daju likovi, jer je Augustinčiću uspelo da iskaže dramski karakter pomoću njihovih pokreta.

Kako je Spomenik palim Šumadincima proglašen za kulturno dobro – spomenik kulture?

Spomenik palim Šumadincima u Kragujevcu utvrđen je za kulturno dobro – spomenik kulture Odlukom Vlade Republike Srbije od 2001. godine. Utvrđivanjem Spomenika palim Šumadincima za spomenik kulture, Kragujevac, nekadašnja prestonica moderne srpske države, postao je bogatiji za još jedno nepokretno kulturno dobro, posebno jer se nalazi u rubnom području već utvrđenih spomenika kulture i niz objekata koji čini "Milošev venac" prostorno kulturno – istorijsku celinu. Pored svojih umetničko - skulpturskih vrednosti sa umetničkim oblikovanim parterom i naglašene patriotske simbolike, spomenik je značajan i kao prvi spomenik posvećen oslobodilačkim ratovima Srbije u XIX i XX veku.

Iako je za spomenik kulture proglašen tek 2001. godine, na spomeniku i na prostoru oko njega, u toku prethodnih godina, izvršeni su konzervatorsko – restauratorski radovi kojim je vraćen izvorni izgled prostoru. Nakon utvrđivanja za spomenik kulture, 2008. godine na Spomeniku su izvršeni sanacija pešačkih površina i konzervacija, koja je podrazumevala čišćenje kamenih površina, zaštitu kamenih delova odgovarajućim sredstvima za zaštitu kamena i premazivanje antigrafit sredstvima.

Danas, Spomenik palim Šumadincima, koji se nalazi u prostorno kulturno – istorijskoj celini "Milošev venac" predstavlja jedan vrlo značajan simbol stradanja i uzvišene hrabrosti srpskih junaka u oslobodilačkim ratovima. Monumentalan spomenik izuzetnih detalja i motiva iz ratovanja, kao i savršenih figura vojnika u vojničkim uniformama, sa centralnom skulpturom devojke na vrhu, izražava posebnost i impozantnost pri samom pogledu.