Božićni obredi i običaji koji polako nestaju: VERTEPSKE POVORKE su nekada obilazile kuće - šta su predstavljale?

Ko su Vertepi, šta predstavlja njihov obred i gde se do danas sačuvao?

Vertep je hristijanizovana varijanta obrednih povorki koje su za vreme božićnih praznika pohodile domaćinstva izvodeći dramsku igru posvećenu rođenju Isusa Hrista. 

Poreklo običaja

Isusu rođenom u Vitlejemu najpre se pokloniše pastiri i mudraci sa istoka, najprostiji i najmudriji ovoga sveta.

Pastiri su naložili vatru u pećini kako bi se Josif, Marija i dete ugrejavi pa otuda i jeste hrišćanski običaj paljenja badnjaka kao znak dočekivanja Isusa.

Ko su bili ovi mudraci sa Istoka?

To su bili carevi iz tri carstva (Persije, Arabije i Misira), koji su u isto vreme bili i naučnici (astronomi).

Oni su primetili čudesnu zvezdu koja je nagoveštavala rođenje Isusa Hrista kao novoga cara. Prateći tu zvezdu dođoše do Vitlejema i zvezda se zaustavi iznad pećine u kojoj je Isus rođen.

Jedan od njih zvao se Merhior koji je bio star, sed sa dugom belom kosom i bradom. Drugi se zvao Gašpar, crvenog lica, mlad i bez brade. Treći se zvao Valtezar tamne puti i vrlo bogat. Sva trojica su doneli darove novorođenom caru.

Tri mudraca su i predstavnici tri ljudske rase, koje su, prema Bibliji, proizašle od Nojevih sinova: Sima, Hama i Jafeta.

Persijanac je predstavljao Jafetite, Arabljanin Semite a Misirac Hamite. Tako se može reći da se kroz njih trojicu ceo rod ljudski poklonio Isusu Hristu.

Kako se izvodi obred?

"Prvi tragovi na području Srema javljaju se u prvoj polovini 18. veka, kad su pod uticajem ruskih učitelja iz Karlovaca povorke raširene, najviše u naseljima Bačke, srednjeg Banata i Srema, da bi se nakon Drugog svetskog rata zadržale samo u nekim naseljima u Sremu koji je najkarakterističniji region u kome je običaj Vertepa praktikovan. Po svojoj morfologiji obred je povezan sa koledarskim povorkama i predstavlja upravo hristijanizovani oblik prethrišćanskih verovanja i običaja. U sličnoj formi običaj su praktikovali i stanovnici katoličke veroispovesti", objašnjava etnolog Muzej Srema, Vladimir Perić, za Sremske novine.

Nakon Drugog svetskog rata praktikovanje Vertepa, podseća on, bilo je zabranjeno kao i većina običaja čiji su se koreni mogli povezati sa religijom i crkvom, međutim u pojedinim mestima u Sremu ove povorke su se i pored zabrane održavale. U poslednjim decenijama, revitalizacijom crkve i demokratizacijom veroispovedanja pojačano je obnavljanje određenih obreda i običaja, među kojima i Vertepskih ophoda.

"Sam običaj podrazumeva grupu, najčešće dece, učenika, koji u povorci obilaze kuće noseći maketu crkve (vertep) izvodeći dramski prikaz posvećen rođenju Isusa Hrista koji se sastoji iz duhovno-sakralnog i šaljivo-komediografskog dela. Učesnici su maskirani i za svoj ophod bivaju darivani od strane domaćina. Jednu grupu učesnika čine tzv. "carevi" (Merhior, Gašpar, Valtezar i Irod - koji je - jer je hteo da ubije Isusa - takođe uključen u obred) sa kartonskim krunama na glavama, svečanim ogrtačima i imitacijama sablji o pojasu. Oni su zaduženi su za nošenje makete crkve i sakralni deo dramskog prikaza. Za drugi, šaljivi deo drame, zaduženi su ostali učesnici koji su maskirani u kožuhe sa krznenim kapama na glavama i klepetušama u rukama, i predstavljaju čobane, odnosno 'gube'", kaže etnolog Vladimir Perić.