Život Konstantina Velikog: Uspostavljanje tetrarhije i Dioklecijanovi progoni hrišćana

Konstantin l Veliki, 13. juna 313. godine proglasio je u Nikomediji Milanski edikt, uredbu kojom je u Rimsko carstvo uvedena verska ravnopravnost i onemogućen progon hrišćana. Tim povodom, očekuje vas mini serijal o životu jedne ...

Konstantinov otac, Konstancije Hlor, tada rimski oficir visokog ranga, bio je poreklom najverovatnije sa teritorije današnje jugoistočne Srbije gde se u 4. veku nalazila provincija Pribrežna Dakija (lat. Dacia Ripensis), a majka Helena (Jelena), bila je žena skromnog porekla, prema nekim izvorima, gostioničareva kći i najverovatnije poreklom iz Drepanuma u Bitiniji. Međutim, neki istoričari smatraju da je Konstantin podstakao pogrešno verovanje da je Drepanum u Bitiniji bio njeno rodno mesto time što je taj grad kasnije preimenovao u Heleniopolj.

Konstancije je bio hrabar i talentovan vođa kako na bojnom polju tako i u državnim poslovima, dok je Helena bila dostojanstvena i veoma pobožna žena. Konstancije, iako je nakon svog uspona bio odvojen od Konstantina na duži vremenski period, prvo se postarao da Konstantin dobije obrazovanje koje će ga pripremiti za posao cara, a zatim da ga vrati pod svoje okrilje i da mu obezbedi mesto u liniji nasleđa. Helena, iako je nakon Konstancijevog uspona bila skrajnuta, nije se nikad preudala i živela je uvek u blizini svog sina. Nakon uspona, Konstantin ju je vratio u javni život i izdigao do ranga avguste, rimske carice.

Konstancije Hlor je vremenom, preko mesta vojnog zapovednika (lat. tribunus) i provincijskog namesnika Dalmacije (lat. praeses Dalmatiarum), 289. godine uznapredovao do mesta pretorijanskog prefekta avgusta Maksimijana, Dioklecijanovog savladara. Godine 293. Dioklecijan i Maksimijan odlučili su da prošire carski kolegijum pridruživanjem dvojice savladara nižeg ranga koje su nazvali cezarima, tako da je 1. marta 293. Galerije Maksimin postao Dioklecijanov, a Konstancije Hlor Maksimijanov cezar.

Konstantinov otac je dobio na upravu Galiju i Britaniju i odmah je bio poslat tamo na zadatak sa naređenjem da brani rimsku granicu na Rajni od varvara i da pokuša da preotme Britaniju uzurpatoru Karauziju. Galerije je dobio na upravu Siriju, Palestinu i Egipat, sa zadatkom da brani istočnu granicu carstva od Persijanaca.

U teoriji, Rimsko carstvo bilo je izborna monarhija, međutim, svaki car čija je pozicija bila stabilna, nije isključivao svoje sinove kao naslednike. Stoga su Dioklecijan i Maksimijan, koji su se javno predstavljali kao braća, 293. godine usvojili Galerija i Konstancija. Takođe, cezari su bili još jače vezani za avguste tako što su se morali oženiti kćerkama dvojice avgusta. Konstancije je već pre aprila 289. morao da se rastane od Helene i da se oženi Maksimijanovom ćerkom (ili pastorkom) Teodorom, dok se pretpostavlja da je Galerije morao da se razvede od svoje žene kako bi se oženio Dioklecijanovom kćerkom Valerijom.

Tetrarhija je trebalo da posluži kao rešenje za više problema nastalih kao posledica krize 3. veka: na prvom mestu, pitanje nasledstva prestola i zaštita Carstva od spoljnih napada varvara ali i od unutrašnjih napada uzurpatora, a sa oporavkom na vojnom i političkom planu, i ekonomski oporavak carstva i uspostavljanje kulturnog jedinstva rimskog sveta. Hijerarhija unutrar tetrarhije je bila jasna: Dioklecijan je bio stariji avgust koji upravlja istočnim delom carstva u čemu mu pomaže cezar Galerije. Maksimijan je bio Dioklecijanov savladar koji upravlja zapadnim delom carstva uz pomoć svog cezara, Konstancija. Pošto su sva četvorica morali da vode koordinirane pohode, još u prvim godinama tetrarhije uspostavili su četiri prestonice u kojima je svaki tetrarh imao svoju carsku palatu: Dioklecijan u Nikomediji, u severnoj Bitiniji; Galerije u Solunu; Maksimijan u Milanu, ispod alpskih provincija u severnoj Italiji; Konstancije u Triru iza granice na Rajni.

Izvor: Shutterstock

Statua Konstantina Velikog u Jorku, Velika Britanija; Foto: Shutterstock

Postavši jedan tetrarha, Konstancije je sigurno imao velike planove za svog sina. Još dok je bio provincijski guverner i vojskovođa, Konstancije se pobrinuo da Konstantin nauči osnove latinskog jezika i da stekne prva vojnička iskustva. Kad je postao deo carskog kolegijuma, njegov sin je imao oko dvadesetak godina. Pisani izvori i novčići iz tog perioda svedoče da je Konstantin veoma ličio na svog oca, i da je imao jako izražene fizičke crte svojih ilirskih predaka.

Kada je Maksimijan u proleće 293. godine u Italiji proglasio Konstancija cezarem, takođe je dodelio i Konstantinu vojni čin tribuna, a zatim ga poslao na službu u istočne provincije. Konstancije je tad morao da se oženi Teodorom, starijom Maksimijanovom kćerkom, dok je njegova mlađa ćerka, Fausta, bila obećana Konstantinu, čime su još više učvrćšene veze između avgusta, cezara i budućeg cezara. Otac i sin su se tad rastali, i svako je krenuo svojim putem i sa svojim naređenjima. Proći će deset godina od tog poslednjeg susreta pre nego što se Konstancije i Konstantin budu opet videli.

Na kulturnom planu, tetrarsi su imali za cilj jezičko i versko ujedinjenje carskih podanika: latinski jezik bi bio centar jezičkog ujedinjenja, dok bi poštovanje kulta bogova Olimpa bio centar verskog ujedinjenja. Počelo se sa obnavljanjem škola u glavnim provincijskim gradovima u kojima su kao predavači bili postavljani latinski retoričari, a znanje latinskog bio je uslov za napredovanje u službi u okviru državne administracije, na dvoru, i u vojsci.

Dioklecijan je takođe verovao da je poštovanje drevnih rimskih običaja po volji bogovima zaštitnicima Rimskog carstva, tako da su drevni verski rituali preko kojih se odavalo poštovanje ovim božanstvima i bili centralni deo njegovih reformi na kulturnom planu. U tom procesu obonove verskog jedinstva, Dioklecijan je naišao na dva protivnika: kult misterija i hrišćanstvo. Međutim, dok su sledbenici kulta misterija nisu predstavljali problem jer su učestvovali u javnim državnim ritualima, a svoj penteon su prilagodili rimskom (egipatska Isis bila je oličena u Veneri, persijski Mitra u Nepobedivom Suncu, itd.), hrišćani su odbijali bilo kakav kompromis: odbijali su učešće u javnim kultovima, proglašavali su svog boga kao jedinog istinitog, a obožavanje drugih božanstava nazivali su idolatrijom. S druge strane, uživajući versku toleranciju koju je 260. proglasio Galen, hrišćanstvo se brzo proširilo u sve delove carstva i steklo veliki broj sledbednika. Hrišćani su postali sve prisutniji u rimskom društvu, a takođe je počeo da raste i broj hrišćanskih hramova u svim većim gradovima carstva. Takođe, hrišćani su predstavljali problem i u vojsci: mlađi su odbijali da pristupe izgovarajući se da su kao hrišćani isključivo božji vojnici, dok su hrišćani vojni veterani odbijali da učestvuju u obnovi paganskih rituala (u najvećoj meri, prinošenja žrtve rimskim bogovima) u vojnim logorima.

Niz incidenata s hrišćanima u glavnoj ulozi uticao je na Dioklecijana da donese odluku o sprovođenju najsurovijeg progona hrišćana u Rimskom carstvu, poznatog kao Veliki progon. Jedan od najpoznatijih datira u 299. godinu kada su nakon pobede nad Persijancima Galerije I Dioklecijan predsedavali drevnom običaju čitanja budućnosti iz iznutrica. Pošto se očekivani znaci nisu pojavili, paganski sveštenik je za to okrivio prisutne hrišćane, što je razbesnelo Dikoklecijana. Po Galerijevom nagovoru, stari avgust je naredio da hrišćani moraju da prinesu žrtvu paganskim bogovima ili da budu izbičevani. Galerije je takođe naredio svim svojim vojskovođama da uvedu obavezno prinošenje žrtve u svojim jedinicama, i da ražaluju one vojnike koji odbiju to da rade. Savremenici su jasno videli da je za poslednji i najveći progon hrišćana u istoriji glavnu odgovornost imao zapravo Galerije, koji nije posustajao dok nije naterao Dioklecijana da pokrene organizovani progon hrišćana. Laktancije izveštava da Dioklecijan nije želeo da ide dalje u svojoj borbi s hrišćanima, ali da su Galerije, važne paganske vodeće ličnosti u rimskom društvu i nekoliko sličnih incidenata tokom sledeće tri godine bukvalno gurnuli Dioklecijana u opšti progon hrišćana.

Prvi carski edikt protiv hrišćana donet je 23. februara, a obnarodovan je 24. februara 303. godine. Laktancije i Evsevije navode da je ovaj edikt je nalagao uništavanje hrišćanskih bogomolja i obrednih knjiga, kao i svake kuće u kojoj bi se našao primerak Biblije, i lišio je hrišćane pojedinih građanskih prava poput pravne zaštite i prava glasa. Prvi simboličan akt početka Velikog progona izveden je u zoru 23. februara. Prefekt Nikomedije je uz pomoć vojske i poreskih službenika upao u hrišćansku crkvu i spalio svete knjige, konfiskovao crkveno zlato i razdelio ga kao ratni plen među vojnicima.