Jatagan mala: "Divlje" beogradsko naselje u kojem su se ljudi drugačije radovali i tugovali

"Čudnu sliku pruža Jatagan-mala sa svojim bednim straćarama, ćumezima i zemunicama. Mogla bi da liči na azijatsko selo, mogla bi da liči na afrikansku varoš, mogla bi da liči na marokanski logor... ali u stvari ne liči ni na ...

"Čudnu sliku pruža Jatagan-mala sa svojim bednim straćarama, ćumezima i zemunicama. Mogla bi da liči na azijatsko selo, mogla bi da liči na afrikansku varoš, mogla bi da liči na marokanski logor - ali u stvari ne liči ni na šta osim na - Jatagan-malu." Ovako reporteri u predratnim novinama opisuju nelegalno beogradsko naselje nastalo odmah posle Velikog rata, krajem 1919. godine na praznom opštinskom placu koji se nalazio između Bulevara Franše D'Eperea i kompleksa Državne bolnice.

Malo je poznat podatak da je u periodu od 1914. do 1918. stradalo skoro 30 odsto beogradskog stambenog fonda i da se prestonica koja je pre rata smatrana "gradom činovnika" nakon rata pretvorila u "grad sirotinje". U Beograd su se slivale pridošlice, po nekim statistikama, grad koji je pred sam početak rata imao 90.000 stanovnika (da bi se taj broj tokom rata skoro prepolovio), već je 1921. godine imao 112.000, deset godina kasnije taj broj je porastao na skoro 250.000, da bi 1939. godine dostigao neverovatnih 314.000 stanovnika. Ovakvom populacijskom bumu svakako je kumovao povratak izbeglih, ali u mnogo većoj meri migracija stanovništva prema prestonici. U Beograd su hitali svi: činovnici, vojnici, zanatlije, trgovci, ali u najvećoj meri sirotinja iz svih delova novoformirane zemlje.

Toj sirotinji nije bilo mesta u bogatim kućama na Senjaku i Vračaru, niti među novokomponovanim beogradskim noblesom koji je, dobrim delom, činio sloj skorojevića koji su se na ovaj ili onaj način obogatili preko rata. Zato je sirotinja stanovala u nehigijenskim, zapuštenim i divljim naseljima među kojima su neka bila izgrađena tik uz bogataške višespratnice. Većina tih naselja nastajala je na periferiji, jer je vlast mislila da će tako rešiti problem viška stanovništva, ali neretko je sirotinja, kada bi, po ko zna koji put, bila slagana od gradskih činovnika, uzimala stvar u svoje ruke.

Tako je nastala i Jatagan-mala.

Evo jednog autentičnog zapisa iz tog vremena: "Nekoliko Beograđana, izbačenih na kaldrmu iz svojih sopstvenih stanova, videše tamo slobodan plac, koji je inače opštinsko vlasništvo, i brzo stvoriše plan. Predveče doguraše materijal, po noći sami pristupiše radu, i ujutro su u već gotovim kućama kuvali ručkove. Njihovom primeru sledovali su i ostali beskućnici, pa su tako svake noći nicale nove i nove kuće, a danas već imamo čitavu varoš u varoši. Nove straćare se neprestano dižu, pa često Jataganmalac kad ustane, vidi na svom dvorištu novu, tuđu kuću. Plac se, naravno, uzurpira - i kvit."

Nije ni čudo što je Jatagan-mala u to vreme od ostatka Beograda smatrana za "varoš u varoši". Ako tome dodamo da je samo naselje niklo na blatnjavom terenu i da nema gradske rasvete te da kroz samo naselje teče Mokroluški potok, dobija se detaljnija slika. Stanovništvo je, logično, činila sirotinja; u početku su tu bili starosedeoci Beograđani, ali već sredinom dvadesetih počele su da se naseljavaju porodice iz drugih krajeva zemlje. Bilo je među njima kočijaša, nosača, piljara, železničara, obućara, kovača, bravara, limara, baštovana, kaldrmdžija, opančara...

Ali, kako to obično biva, blatnjavo sirotinjsko tle Jatagan-male izrodilo je i kriminal svake vrste, tako da je naselje bilo poznato po tome što u njega policija i gradski činovnici nerado zalaze. Prostitucija, kocka, sitne krađe i džeparenje, čak nelegalna prodaja droga i alkohola bile su neke od uobičajenih "delatnosti" stanovnika Jatagan-male. Osim toga, naziv naselja koji u sebi ima tursku reč za nož (inače najčešće oružje počinilaca krvnih delikata u tadašnjoj kraljevini) govorio je sam za sebe. Jataganmalci su zaista imali svoj grad u gradu, a u njemu svoju upravu, svoje glavešine, svoje nepisane zakone, svoju hijerarhiju i svoj način života. Pažljivi predratni hroničari Beograda su nadugačko i naširoko pisali o Jatagan-mali nazivajući je "ruglom Beograda", "živim čirom na licu prestonice" ili "čatrljama koje je pakao sručio sa oblaka".

Opet, Jataganmalci su ostali upamćeni kao ljudi koji uprkos siromaštvu i nemaštini žive drugačije nego ostali Beograđani i koji se "na drugačiji način raduju i tuguju".

Istorijska Jatagan-mala je konačno porušena, a njeno stanovništvo raseljeno tek početkom šezdesetih godina prošlog veka, deceniju nakon što je Makavejev snimio dokumentarac o njoj.

Razlozi za rušenje Jatagan-male bili su izgradnja auto-puta kroz Beograd i organizovanje Prve konferencije nesvrstanih. Većina stanovništva preseljena je u novo naselje na Ledinama. Tako je konačno nestalo to "ruglo grada Beograda", kako su ga nazivali prestonički novinari.

Izvor: Nedeljnik

Možda će vas zanimati i: