Prenosimo vam istoriografsko svedočanstvo koje je o oslobođenju Beograda zabeležio pesnik i partizanski komandant Koča Popović.
„Naša vojska sa Crvenom armijom oslobodila Beograd. Produžuju se operacije za Zemun. Objavite to vojsci i narodu i proslavite. Žarko.“
Između drugih naredbi o nastupanju, povlačenju i zauzimanju pojedinih kota i naselja, dan nakon što se 20. oktobra na palati „Albanija“ zavijorila zastava Jugoslavije, a Beograd oslobođen nakon četiri godine okupacije, Žarko Vidović, komandant Trideset sedme NOU divizije, smeštene na jugu zemlje, piše svojoj četvrtoj i petoj brigadi da proslave oslobođenje Beograda.
Kao što se može videti u „Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u“, u nastavku knjige štapskih dokumenata ove jedinice, depeša pod rednim brojem 59, 5 ugnezdila se među stotinama drugih, tekućih i civilu teško razumljivih naređenja.
Na drugoj strani, ali sasvim nalik komandantu partizanske divizije, Vinston Čerčil u uzbudljivom šestotomnom delu „Drugi svetski rat“ – zborniku sećanja, opisa i dokumenata za koji je britanski premijer dobio Nobelovu nagradu 1953. godine – oslobođenju Beograda posvećuje takođe jednu rečenicu, dodatu na kraj uvodnog odeljka u poglavlju o putu u Moskvu, u šestom tomu.
Čerčil na ovom mestu samo kaže: „A 20. oktobra je oslobođen Beograd.“
BEOGRADSKA OPERACIJA
Borbe za Beograd su trajale od 12. do 20. oktobra i predstavljaju najveću i verovatno najznačajniju bitku na Balkanu tokom Drugog svetskog rata. U takozvanoj Beogradskoj operaciji učestvovalo je 80.000 boraca na strani jugoslovenskih jedinica i Crvene armije, dok je grad pokušalo da zadrži 55.000 nemačkih vojnika.
Oslobodioce Beograda su predvodili general Peko Dapčević i Fjodor Tolbuhin, a odbranu je organizovala nemačka armijska grupa „Srbija“ kojom je komandovao general Gustav Felber. Mada tehnički opremljeni i prekaljeni borbama u Grčkoj, ishod je za Nemce bio poražavajući.
U jednoj hitnoj, strogo poverljivoj depeši, pod brojem 11076, na dan 20. oktobra, načelnik štaba nemačke grupe armija „F“, odnosno komandant Jugoistoka, general potpukovnik Vinter piše komandi grupe armija „E“: „Noću 19/20.10. napušten je beogradski mostobran, sem nekih 800 ljudi, koji treba da se prebace naredne noći, kako bi se spasli ostaci onih jedinica koje su nedeljama usporavale napad Drugog ruskog korpusa i Prve mehanizovane brigade. Treba računati sa nastavljanjem neprijateljske ofanzive od Beograda prema zapadu, u sadejstvu sa ruskim snagama koje napreduju severno preko Tise.“
NADREALISTA U RATU
U pomenutom „Zborniku dokumenata i podataka o NOR-u jugoslovenskih naroda“, kapitalnom izdanju od 15 tomova Vojnoistorijskog instituta JNA, koji je prikupljan i objavljivan od 1949. do 1986. godine, nalaze se na hiljade i hiljade dokumenata, a oslobođenju Beograda posvećene su stotine depeša, kako komandanata partizanskih jedinica tako i nemačke komande.
Pretraga po istoriografskoj arhivi o Beogradskoj operaciji pokazuje kako su mnoga vojna svedočanstva danas gotovo nečitljiva. No, povremeno iskrsne poneki upečatljiv izveštaj.
Jedan takav poslao je komandant Prve proleterske brigade, u to vreme potpukovnik Koča Popović (1908–1992), nadrealistički pesnik koji se pridružio partizanima na samom početku ustanka i predvodio jednu od najpoznatijih jedinica Titove vojske.
Školovan u Parizu, nadrealista i filozof, Koča Popović je bio jedan od najobrazovanijih pripadnika komunističkog pokreta, koji je nakon rata ostvario zapaženu političku karijeru, ali se iz javnog života povukao 1972. nakon čistke liberalnog pokreta.
U na mašini pisanom izveštaju koji je 31. oktobra 1944. podneo Štabu Prve proleterske divizije, a koji se čuva u arhivi Vojnoistoriskog instituta pod registarskim brojem 20/2, k. 713, njegov književni stil i britka zapažanja probijaju se kroz strogi vojnički rečnik.
Kao istoriografsko svedočanstvo, ovaj neposredno ispripovedan vojnički izveštaj, ma kako pristrasno postavljen i pisan za pretpostavljene – uz spiskove gubitaka, borbi i nastupanja – sadrži više anegdota, opis atmosfere borbi u velikom gradu, pa čak i nagoveštaje izvesne netrpeljivosti prema Sovjetima i delovanje OZNA nakon oslobođenja.
Izveštaj Koče Popovića predstavlja zanimljiv tekst vredan čitanja – bitan element u slagalici sećanja na oslobođenje Beograda, čija se 70. godišnjica ovih dana obeležava.
