Ovo je priča o zaječarskim bastionima, monumentalnim vojnim utvrđenjima, koja su izgrađena u 19. veku kao odbrana istočne Srbije od Turaka i uporište za oslobađanje Balkana od Osmanlija.
Izvor: Foto: Dejan Anta Antonijević
Malo je poznato da Zaječar ima jedinstveni fortifikacioni sistem – prsten odbrane koji čini osam utvrđenja izgrađenih u 19. veku (priču o svakom od zaječarskih bastiona pročitajte u našoj foto-galeriji). Tajnu čuvaju šumarci, ali i zaborav, jer, nijedno od ovih utvrđenja nije pod zaštitom Zavoda za zaštitu spomenika kulture, a izvora o svakodnevnom životu na ovim utvrđenjima, kao i izgradnji istih ima malo.
Temelji zaječarskog fortifikacionog sistema postavljeni su još u vreme Prvog srpskog ustanka, kada je vožd Karađorđe naredio Hajduk Veljku i ostalim timočkim vojvodama da duž granice, koja je bila privremeno dogovorena na liniji duž rečnog korita Timoka, izgrade šančeve radi odbrane od mogućeg turskog napada sa prostora koji su držali na drugoj strani obale.
Tako su bili podignuti i vojskom ispunjeni šančevi na levoj priobalnoj strani Timoka u Vratarnici, kod ušća Grliške reke u Beli Timok, u Grljanu i Zaječaru, kao i dva šanca u ataru sela Vražogrnac (na brdu zvanom Jama i Prosina). To su bila zemljana utvrđenja sa grudobranima ojačanim drvenim gredama – palisadama. Unutar šanca bile su zemunice za čuvanje džebane i hrane i kolibe za smeštaj stražara i stalne vojne posade vojnika – ustanika.
U sklopu vojne pripreme za odbranu Srbije, polovinom jula 1862. godine odlučeno je da se pristupi radovima na utvrđivanju graničnih položaja prema turskoj teritoriji. Međutim, još pre te odluke vršene su određene predradnje. Odlukom kneza Mihaila Obrenovića angažovan je inžinjerijski kapetan Ipolit Florentin Monden, sa zadatkom da pomogne u izradi vojnih planova za utvrđivanje položaja, kao i da za izvrši razmeštaj i koncetraciju vojske na pravcima mogućeg turskog udara.
Po okončanju srpsko-turskih ratova 1876–1878. godine, od kojih je onaj prvi bio katastrofalan za ceo istočni deo Srbije i sam Zaječar, radovi na pomenutim bastionima su intenzivirani, a podizani su novi. Podatak o tome dao je francuski kapetan D`Omerson, koji je u vreme priprema 1877. godine obišao granične oblasti. U svojim putnim beleškama on navodi da je sa srpskim oficirima obišao jedan veliki redut u okolini Zaječara „na kojima je radila jedna rezervna četa“. Može se pretpostaviti da su tada započeti radovi na nova dva bastiona u ataru sela Veliki Izvor, jer se krajem 19. veka pominju ukupno osam – šest na levoj i dva na desnoj obali Belog Timoka.
Kada je 1897. godine Feliks Kanic posetio Zaječar, konstatovano je da je zaječarski odbrambeni pojas imao osam „forova“, i to dva na istočnom i šest na zapadnim visovima. Do tada su samo tri bila ozidana. Bili su tako raspoređeni, piše Kanic, „da sa njih vatrom mogu da se kontrolišu i put i pruga knjaževačka“, koja je tada trasirana. Rad na njima je nastavljen i posle 1900. godine.
Bastionski sistem na obodu zaječarske kotline završen je do početka Balkanskih ratova 1912. i 1913. godine. U ratu sa Bugarskom 1913. godine nije bilo većih okršaja na frontu prema Zaječaru. Moguće je da je postojanje bastionskog pojasa pored Zaječara odvratilo bugarsku komandu od direktnog napada na varoš. Ovo se moglo zaključiti po tome što su bugarski stratezi izabrali za upad daleko nepovoljniji pravac preko Kadibogaza. Jakim snagama su odatle prodrli u timočku dolinu, zauzeli Novi Han (danas Minićevo), a potom i Knjaževac. Ni u narednim ratovima, 1914–1918. i 1941. godine, bastioni kod Zaječara nisu imali priliku da pokažu svoju odbrambenu snagu.
Zaječarski bastioni nakon Drugog svetskog rata zaboravljeni su i prepušteni zubu vremena, a iz zaborava su ih otrgnuli volonteri zaječarskog udruženja „Dragan Radosavljević“, kroz realizaciju projekta „Bitka za spas zaječarskih bastiona“.
Zaječarski bastioni: 8 podzemnih tvrđava, zaboravljenih čuvara istorije
Izgradnja ovog utvrđenja artiljerijskog tipa završena je 1893. godine, na nadmorskoj visini od 205 metara. Deo je južne odbrane Zaječara i uz utvrđenje na Vlaškom brdu, spada u najmanja utvrđenja u zaječarskoj okolini. Posvećeno je Tanasku Rajiću, junaku sa bitke kod Ljubića iz 1813. godine, iz vremena Drugog srpskog ustanka. Imalo je sopstveno vodosnabdevanje iz bunara, a koristilo se i vodom sa česme Kralja Aleksandra, koja se nalazila u neposrednoj blizini glavne kapije utvrđenja. Sa utvrđenjem na Parajankuli i utvrđenjem Aleksandar I na zapadnoj Kraljevici, imalo je komunikaciju zastavama i drugim signalima.<i>Foto: Dejan Anta Antonijević</i>
Prema raspoloživim podacima, utvrđenje na Kravarniku je jedno od najmlađih u sistemu zaječarskih bastiona. Glavni kazamat na ovoj koti, čija je nadmorska visina 437 metara, izgrađen je 1895. godine. Ovo utvrđenje nalazi se na oko 12 kilometara od Zaječara i najudaljenije je u zaječarskom fortifikacijskom sistemu. U izgradnji ovog utvrđenja, prema predanju i dostupnoj literaturi, zapaženu ulogu imali su zvezdanski zidari i klesari, pošto je utvrđenje zidano sivo-plavičastim andenzitom iz Đule – sa oboda Zvezdana i zelenkastim dacitom iz „rimskih“ majdana na Maguri. U tim kamenolomima su radili uglavnom Zvezdanci i naučili, takoreći i treći „seoski zanat“ rudarstvo. Prema sačuvanim kazamatima, utvrđenje je bilo artiljerijskog tipa. Od ovog utvrđenja vode atarski putevi do Gamzigardske Banje, Zvezdana, Zaječara i Nikoličeva, a utvrđenje na Kravarniku imalo je vizuelnu komunikaciju sa utvrđenjem na Koilovoj čuki kod Nikoličevske banje.<i>Foto: Milana Stanković</i>
Utvrđenje na Plandištu se nalazi u selu Veliki Izvor i činilo je istočno krilo odbrane Zaječara zajedno sa utvrđenjem na Zabeli/Šontolovu.Izgradnja utvrđenja završena je u periodu 1892/1893. godine pod pokroviteljstvom Aleksandra i Obrenovića. Posvećeno je hajduk Veljku Petroviću, junaku iz Prvog srpskog ustanka. Utvrđenje je kombinovanog artiljerijsko-pešadijskog tipa. Imalo je sopstveni sistem vodosnabdevanja iz bunara, a u mirnodopskom periodu za potrebe utvrđenja korišćena je i voda sa vojničke česme, koja se nalazi u neposrednoj u blizini. Na toj česmi i danas je vidna kamena ploča sa natpisom Srbija izginulim sinovima 1876.-1885.<i>Foto: Dejan Anta Antonijević</i>
Utvrđenje je posvećeno junaku iz Prvog srpskog ustanka Stevanu Sinđeliću. Podignuto je na mestu gde su se vodile borbe u Prvom srpskom ustanku i srpsko-turskom ratu 1876. godine. U narodu je poznat i pod imenom krivuljansko-šontolovski šanac. Po monumentalnosti ovo utvrđenje, koje je artiljerijsko-pešadijskog tipa, u rangu je sa utvrđenjima na Koilovoj čuki i zapadnoj Kraljevici. Imalo je komunikaciju sa utvrđenjem na Plandištu, sa kojim je sačinjavalo istočnu odbranu Zaječara. Utvrđenje je imalo rešeno pitanje vodosnabdevanja iz sopstvenog bunara. <i>Foto: Milana Stanković</i>
Utvrđenje koje se po svom prostranstvu, unutrašnjoj uređenosti, izdvaja u sistemu odbrambenim vojnih objekata u istočnoj Srbiji XIX veka, nalazi se u ataru sela Nikoličevo, nad samom banjom. Ono je kombinovanog tipa, ima bastione i kazamate za pešadiju i atriljeriju, a pored bunarskog snabdevanja vodom, imalo je sopstvenu saunu, kao i česmu koja se nalazila nedaleko od utvređenja, a koja je omogućavala vodosabdevanje u mirnodopskom periodu. Ovaj bastio, čija je izgradnja okončana 1892. godine predstavlja centralni bastion u sistemu severne odbrane Zaječara, u koju se ubrajaju i utvrđenja na Vlaškom brdu i Kravarniku. Posvećen je Mijajlu Iliću, srpskom junaku sa Javora iz srpsko-turskog rata 1876. godine, ali je u narodu poznat i pod nazivom tvrđava „Kraljica Natalija“, koju je pokrovitelj izgradnje svih zaječarskih utvrđenja, Aleksandar I Obrenović, navodno posvetio svojoj majci Kraljici Nataliji Obrenović. Sa ovog utvrđenja bila je moguća vizuelna komunikacijama zastavama. Imalo je ulogu štabnog bastiona.<i>Foto: Dejan Anta Antonijević</i>
Utvrđenje na Parajankuli nalazi se na nadmorskoj visini od 312 metara. Imalo je svrhu da u sadejstvu sa utvrđenjima na istočnoj i zapadnoj Kraljevici štiti južni i zapadni prilaz Zaječaru. Izgradnja utvđenja privedena je kraju 1893. godine, kada ga je posetio kralj Aleksandar I Obrenović, prilikom svoje posete Grljanu. Kombinovanog je tipa, a karakteristično je po tome što je imalo zemljani grudobran ispred kamenih zidova, radi zaštite od neprijateljske vatre, kao i zemljana postolja za topove izvan i zemljana postolja unutar utvrđenja za haubice. Utvrđenje na Parajankuli, imalo je komunikaciju sa tvrđavama na istočnoj i zapadnoj Kraljevici. <i>Foto: Dejan Anta Antonijević</i>
Utvrđenje na Vlaškom brdu, služilo je kao izvidnica, ostalim utvrđenjima u zaleđu, u severnom sistemu odbrane Zaječara. Nastalo je na mestu, na kojem je u Prvom srpskom ustanku i kasnije u srpsko-turskom ratu, bio Vlaški šanac. Utvrđenje je artiljerijskog tipa.<i>Foto: Milana Stanković</i>
Izgradnja utvrđenja posvećenog Kralju Aleksandru I Obrenoviću privedena je kraju 1893. godine. Nalazi se na nadmorskoj visini od 250 metara, a imalo je ulogu da, u sadejstvu sa utvrđenjem na istočnoj Kraljevici zaštiti Zaječar sa južne strane. Kombinovanog je artiljerijsko-pešadijskog tipa i koristilo je vodu sa vojne česme, koja se nalazila u neposrednoj blizini utvrđenja. Uz utvrđenja na Koilovoj čuki i Šontolovu, spada među najmonumentalnije vojne građevine XIX veka. <i>Foto: Dejan Anta Antonijević</i>
